نقد و ارزیابی مفهوم امنیت از دیدگاه سازه انگاری

چکیده     

دیدگاه های کلاسیک و به ویژه نظریه های مکتب واقعگرایی که جریان غالب روابط و سیاست بین الملل لقب گرفته اند معمولا امنیت را در در معنایی خاص و در ارتباط با توانمندی های نظامی به کار گرفته اند. اما با تغییر در شرایط زیست انسانی و ساختار جهانی و ملزومات روابط بین الملل این دیدگاه به ویژه از دهه 1980 میلادی با چالش مواجه شده و نظریه پردازان زیادی از دیدگاههای مختلف مفهوم امنیت رئالیستی را مورد نقد قرار داده و با کالبدشکافی این مفهوم، معنای جدیدتری از آن به دست دادند. در این میان سازه انگاران با مطرح ساختن نقش معانی، انگاره ها، فرهنگ و بین الاذهانی بودن واقعیت ها و مفاهیم، نگرشی خاص نسبت به امنیت و ملزومات آن  ارائه دادند که  در مقاله حاضر به تببین آن می پردازیم. در این راستا در آغاز پارادایم سازه انگاری و بنیان ها و مفروضات نظری آن توضیح داده می شود. سپس جهت خوانشی مقایسه ای امنیت از دیدگاههای سنتی مورد بحث قرار می گیرد و در نهایت نقد رئالیسم و لیبرالیسم و امنیت سنتی از دید سازه انگاری ارائه شده و معنای جدید امنیت ذهن محور از دیدگاه تئوری پردازان این دیدگاه ارائه می شود.

مقدمه:

امنیت به همان اندازه ای که ذهن سیاستمداران و رهبران واحدهای سیاسی و دولتمردان عرصه سیاست عملی را به خود مشغول داشته است، در تئوری پردازی های سیاست و روابط بین الملل نیز نمود و برجستگی یافته است. در اندیشه های سیاسی کلاسیک و در مطالعات جدید سیاست بین الملل امنیت از دیدگاه های متنوع و از سوی اندیشمندان مختلف مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است.  با این حال هر اندازه که نگاه خود را متوجه گذشته سازیم با معنایی مضیق و محدود از امنیت مواجه می شویم که بیشتر در قالب قدرت مادی و نظامی و تسلیحاتی معنا می یابد. در روابط بین الملل به عنوان یک رشته دانشگاهی نیز این تعریف از امنیت سالهای متمادی بر مطالعات و پژوهش ها سایه افکنده بود. این امر می تواند ناشی از تسلط بی چون و چرای نظریات رئالیسم بر مطالعات دانشگاهی و حتی عملکرد دولتمردان در طی سالهای زیادی از یک سده اخیر دانست.  اما حداقل با فروپاشی دیوار کمونیسم و زوال جنگ سرد و پیامد آن تشدید فرایند جهانی شدن، این دیدگاه مورد چالش قرار گرفت. در پی آن اندیشمندان حوزه سیاست و روابط بین الملل نیز فرصتی یافتند که مفاهیم جدیدتری از امنیت را در مباحث نظری خود بگنجانند.

در این میان پارادایم سازه انگاری که ظهور آن و نهادینه شدنش در محافل آکادمیک به سالهای پس از جنگ سرد باز می گردد، نگاه جدیدی به سیاست و مسائل امنیتی را پیشاروی محققان قرار داد. البته این نظریه بسیار پیشتر با نوشته های نیکلاس اونوف و فریدریش کراتوچویل در علوم اجتماعی ظهور یافته بود، اما الکساندر ونت با نگارش کتاب نظریه سیاست اجتماعی(ونت، 1386) آن را پس از جنگ سرد در تئوری های سیاست بین الملل مطرح و مسلط ساخت. سازه انگاری ونت مفروضات و مفاهیم اساسی و بنیادین واقعگراها و به ویژه نوواقعگرایی والتز را مورد انتقاد قرار داد. غالب اندیشمندان بر سر این نکته توافق نظر دارند که “نظریه اجتماعی سیاست بین الملل” در اساس حمله ای به “نظریه سیاست بین الملل” والتز می باشد که حداقل سه دهه است، فکر اکثر اندیشمندان روابط بین الملل را تحت تاثیر خود قرار داده است. والتز بیشتر بر نقش ساختار مادی، قدرت های بزرگ، قدرت نظامی، امنیت و اتحادها تاکید داشت. اما در مقابل ونت بر معانی، مفاهیم بین الاذهانی، انگاره ها تاکید گذاشت. به همین دلیل مفاهیمی نیز که در این دو پارادایم مطرح می شوند با یکدیگر تمایز دارند و باید با در نظر گرفتن پیش فرض های اساسی آنان به تحلیل مفاهیم سیاست جهانی پرداخت.

از این رو، مقاله حاضر بر آن است که مفهوم امنیت را از دیدگاه سازه انگاری مورد نقد و ارزیابی قرار دهد. برای انجام این هدف، نگارنده ابتدا پارادایم کلی سازه انگاری را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و سپس مفهوم امنیت را از نظر دیدگاههای سنتی رئالیسم و آرمانگرایی تبیین نموده و در نهایت به نقد این مفهوم سنتی از امنیت از دیدگاه سازه انگاری پرداخته و مفهوم جدید و مورد نظر سازه انگاران را ارائه می دهد. این مقاله توصیفی– تحلیلی است و با روش کتابخانه ای انجام می‏شود.

چهارچوب تئوریک؛ سازه انگاری :

چنانکه در مقدمه اشاره کردیم، سازه انگاری تئوری جدیدی است که شکل گیری آن به دهه 1990 بر می گردد. این تئوری از نظر هستی‎شناسی دارای موضعی میانه است و برخلاف رئالیست ها و پست پوزیتیویست ها که هر کدام بر بعدی از ماده یا ذهن توجه نموده و دیگری را نادیده می گیرند، این دیدگاه بر قوام متقابل ساختار– کارگزار و ماده و معنا در تحلیل روابط بین‎الملل اعتقاد دارد و از این منظر جایگاه مهمی را در بین تئوری‎های روابط بین‎الملل پیدا کرده است.

البته باید گفت که سازه نگاری نظریه‏ای است که پیش از طرح در روابط ‏بین‏الملل، در جامعه‏شناسی معرفت و علم اجتماع مطرح و به دنبال آن به وسیله جان راگی و نیکلاس اونف پی گرفته شد و ونت آن را در روابط بین الملل نهادینه نمود. اين نگرش بر ساخت اجتماعي واقعيت تاکيد مي‌کند و بر این اعتقاد است که همه کنش‏هاي انساني در فضايي اجتماعي شکل مي‌گيرد و معنا پيدا مي‌کند و اين معنا‏سازي است که به واقعيات جهاني شکل مي‌دهد. این امر به نظر می رسد که در میان اکثر نظریه پردازان این مکتب قابل پذیرش است اما در عين حال تفاوت‏هاي نيز بين آن‏ها وجود دارد که عمده اين تفاوت‏ها درتعيين سطح تحليل اين انديشمندان مي‏باشد و اين امر باعث شده است تا شاخه‏هاي متعدي از اين تئوري انشعاب یابند. براي مثال الکساندر ونت به اهميت تاثير تعاملات دولت‏ها بر سيستم بين‏الملل، کاتزنستاين به اهميت هنجارهاي ملي در سياست بين‏الملل، توماس رايس به اهميت هنجارهاي فراملي(منطقه‏اي يا بين‏المللي) در سياست‏هاي داخلي و توماس دايز به اهميت اشکال حکمراني(شبکه‏اي، جامعه اقتصادي، دولت فدرال و همکاري دولت‏ها) بر بازيگران سياسي توجه اساسي دارند (Patrick Houghton, 2007: 24-45). در کل باید گفت که توجه اساسی سازه نگاری به انگاره ها، معانی، قواعد و هنجارها است که در برابر مادی گرایی نظریات سنتی قرار می گیرد. البته این بدان معنا نیست که سازه انگاران در طیف ساختارشکنان جای می گیرند، چرا که در عین حال بر اهمیت ساختارهای مادی نیز تاکید می کنند(مشیرزاده،1384: 326).

از این دیدگاه است که همانطور که اشاره نمودیم، بسیاری سازه انگاری را پلی میان پوزیتیویسم و پست پوزیتیویسم می دانند. اما از دیدگاه نگارنده  واقعیت این است که در این نظریه به ایده ها بیش از مادیات توجه می شود. چرا که از ديدگاه این تئوری، ‏ساختارهاي ذهني  و هنجاري به اندازه ساختارهاي مادي در سياست‏ بين‏الملل‏ مؤثر هستند زيرا که ساختارهاي ذهني بر هويت کشورها و به تبع بر منافع و رفتار آن‏ها تأثير گذارند و منافع را تعريف مي‏نمايند. ايده ساخت دوگانه واقعيت بر اين اعتقاد است که اگر چه بازيگران به وسيله ساختارهاي مادي ساخته شده و يکسان محدود شده‏اند، اما ساختارها عمل آگاهي را در آن بازيگران شکل نمي‏دهند(Smith, 2001:218). از نگاه سازه انگاری، واقعیت های بین المللی، فهم دولت ها از خود و رفتار عمومی دولت ها به شناخت بیناذهنی قوام می بخشد. یعنی ساختار جدای از رویه های کنشگران وجود ندارد(مشیرزاده، 1386: 333).

بنابراین مهم ترین بحث از ديدگاه تئوري ‏سازه‏انگاري این است که در روابط‏ بين‏الملل بايد انديشه‏ها و هنجارها را جدي‏تر از آن چيزي گرفت که تئوري‏هاي سنتي مبتني بر منافع مادي قائلند(ريس‏کاپن،456:1385). البته اونف اعتقاد دارد تئوري ‏سازه‏انگاري دوگانگي دکارتي ذهن و ماده را مي‏پذيرد، ‏اما در عين حال، مفروضه‏هاي تجربه‏گرايانه و واقع‏گرايانه علوم را به چالش مي‏کشد. در واقع او منزلت وجودي جهان خارج از ذهن را منکر نيست، اما بر آن است که شرايط مادي نيز اهميت دارند و نمي‏توان همه چيز را به امر ذهني تقليل داد(مشيرزاده،327:1386).

سازه‏انگاران معتقدند بازیگران بر حسب معانی ذهنی، زبان و تلقی‏های خود که برآمده از هویت آن‏هاست دست به کنش مقابل می‏زنند و در این تعامل واقعیت را می‏سازند. نتیجه این امر در تحلیل سیاست ‏خارجی یک کشور آن است که بازیگران(دولت‏ها) براساس هویت زمینه‏مند خود، جهان را برای خود می‏سازند و متقابلاً در رابطه با آن ساخته می‏شوند و هویت آن‏ها دچار دگرگونی می‏شود. در اینجا کشورها در قبال بازیگران صحنه بین‏المللی‏ تفسیر می‏کنند، تصمیم می‏گیرند، اعلام می‏کنند و در نهایت اجرا می‏کنند ولی آن‏ها این کارها را بر اساس درک خود از جهان انجام می‏د‏هند. پس در اینجا حکم سازه‏انگاران این است که سیاست ‏خارجی عمل برساخته شدن است. به این دلیل است که اسمیت متاثر از جمله ونت که گفته بود آنارشی چیزی است که دولت‏ها می‏سازند می‏گوید، سیاست ‏خارجی چیزی است که دولت‏ها آن را می‏سازند(Smith,2001:38).

با توجه به این دیدگاه تفسیرگرایانه و توجه به اعتقادات دولت ها است که ونت می گوید ماهیت نظام بین الملل می تواند سه حالت داشته باشد: هابزی، لاکی و کانتی. که این سه فرهنگ به دیگر رفتار دولت ها قوام می بخشند. اگر چنین باشد باید نگاه این دولت ها به مساله امنیت نیز که ما در این مقاله به دنبال تبیین معنای آن از دید سازه انگاری هستیم نگاهی فرهنگی و بین الاذهانی باشد. یعنی به نوع نگرش دولت ها به عرصه و ساختار جهانی و نیز دیگر دولت ها بستگی داشته باشد. بنابراین از مباحثی که در بالا در مورد سازه انگاری ارائه شد می توان مفروضاتی اساسی را استخراج کرد که در ذیل به آنها اشاره می شود و در تحلیل نهایی ما را رهنمون می شوند.

فرضهای بنیادین دیدگاه سازه انگاری

از جمله فرض های بنیادین سازه انگاران عبارتند از(مشیرزاده،1386 و دهقانی فیروزآبادی 1388 و Pricc,1998:  266-67):

• سازه انگاران معتقدند که در پژوهش های علمی باید به وزن هر دو دسته عوامل معنایی و ذهنی و عناصر مادی ساختاری توجه نمود.

2)هویت کنشگران در کانون تحلیل سازه انگاری است. هویت خاص نقش است و با ادراک و انتظار سر و کار دارد.

3) هویت های متفاوت کنش، اعمال و رفتار بازیگران را شکل داده و معین می کنند.

4)نهادها، رژیم ها و سازمان های بین المللی بر نوع الگوهای تعاملی بین المللی تاثیر گذار بوده و نیز می توانند به بازتعریف منافع و هویتها منجر شوند.

5) با این وجود، دولت ها هنوز هم بازیگران اصلی در عرصه نظام بین الملل هستند.

6) ساختاری که نوواقعگرایان بر آن تاکید دارند، در سازه انگاری هم مورد قبول واقع می شود.

7) ماهیت آنارشی پذیرفته می شود اما از دیدگاه سازه انگاری برخلاف رئالیست ها و لیبرالها که آن را ذاتا هرج و مرج می دانند، از دیدگاه سازه انگاری چیزی است که دولت ها آن را می فهمند. آنارشی منطق خاصی ندارد و معلول رویه هایی است که ساختار ویژه ای از هویت ها و منافع را می آفرینند و نه ساختاری دیگر را. پس آنارشی نه الزاما ایجاد کننده  همکاری است و نه ضرورتا منازعه را تحمیل می کند.

8) در مورد تغییر سازه انگاران می گویند که رویه ها و قواعد و هنجارها هستند که محرکه اصلی تغییر در نظام بین الملل هستند. اگر چه بسیاری سازه انگاری را متهم می کنند که در مورد تغییر ساکت مانده است. اما باید گفت که از دید آنها تغییر در نظام بین الملل روی خواهد داد. اما چون تغییر نظام وابسته به تغییر قواعد و معانی است، و این هنجارها معمولا دیرهنگام متحول می شوند، پس تغییر کلی در نظام هم دیر رخ خواهد داد.

9)در مورد رابطه ساختار و کارگزار از دیدگاه سازه انگاری، هیچ کدام دارای اولویت و اهمیت ذاتی نیستند بلکه رابطه ای متقابل و دوسویه میان کارگزار–ساختار برقرار است. به عبارتی ساختار جدا از فرایند، یعنی جدا از رویه کنشگران وجود ندارد. مبحث ساختار و کارگزار در تئوری‏های روابط بین‏الملل به این امر اشارت دارند که در عرصه بین‏المللی ساختار و کارگزار چه جایگاهی را دارند و کدام‏ یک از این دو بر دیگری اولویت دارد.

10)همه سازه‏انگاران واقعیت را برساخته اجتماعی می‏دانند، هویت و منافع برای تعیین قانون‏مندی و پیش‏بینی‏پذیری رفتار دولت‏ها و برقراری نظم، نقش ویژه‏ای دارد، ساختارهای فکری و هنجاری نیز به اندازه ساختارهای مادی اهمیت دارند، کارگزاران و ساختارها متقابلاً به هم شکل می‏دهند

امنیت از دیدگاه کلاسیک:

چنانکه گفتیم، برداشتهای اندیشمندان درحوزه امنیت تا اواخرقرن بیستم متاثر ازدو طرز تفکر، یعنی واقع گرایی وآرمان گرایی بود. این مکاتب، در روابط بین الملل تاکید زیادی بر مفهوم امنیت داشته اند و خصوصا  شاخه های نوین آنها  اهمیت زیادی به توزیع توانمندی های مادی می دهند. به ویژه رئالیست ها به عنوان نظریه پردازان مسلط سیاست بین الملل بیشتر امنیت را در چهارچوب مضیق و نظامی–محوری به کار می بردند. ما در این بخش به مفهوم امنیت از دیدگاه آرمانگرایان و رئالیست ها به طور خلاصه می پردازیم.

مفهوم آرمانگرایانه امنیت:

به طور خلاصه، آرمان گرایان معتقدبودند که با برچیدن جنگ می توان به پیشرفت دردنیا رسید. آرمان گرایان مایل بودند که امنیت را حاصل صلح بدانند، بدین معنی که صلح پایدار باعث تامین امنیت همه خواهد شد و در دیدگاه آنان جنگ مهم ترین تهدید ناشی ازمسئله امنیت ملی بود، و از این رو بود که سیاستهایی مانند خلع سلاح، کنترل تسلیحات وهمکاریهای بین المللی را مطرح نمودند. آرمان گرایانی همچون رابرت کوهن، نای و بورتن بر این عقیده اند که قوام حیات بین المللی بر پایه صلح می باشد. از این رو موضوع اصلی امنیت ملی با تحصیل رضایت عامه ازطریق برآورد شدن نیازهای مختلف و دموکراتیزه شدن نظام بین الملل ممکن است. به طور کلی آرمان گرایان امنیت را حاصل صلح می دانند و معتقدند که در سایه صلح پایدار ما شاهد تامین امنیت خواهیم بود(اعلائی پور،1390).

مفهوم رئالیستی امنیت:

برخلاف آرمانگرایان که به آینده و بایدها نظر داشتند، واقع گرایان بر وضعیت و حالت دنیا متمرکز بودند. واقع گرایانی مانند مورگنتا و کارمعتقد بودند که قدرت و منافع ملی مبنای اصلی و حاکم بر روابط کشورها را تشکیل می دهد. همچنین شرایط بین المللی همراه با رقابتها و نزاعها نیز زمینه واقع گرایی را فراهم ساخت و آرمان گرایان را که بی توجه به زمان و هدف، قصد رسیدن به اهداف را داشتند مسئول به هم ریختن صلح می دیدند. به زعم واقع گرایانی مانند مورگنتا، بول و والتز دولتها تنها بازیگران عرصه جهانی هستند که در پی منافع ملی می باشند از این رو امنیت ملی نیز در ارتباط مستقیم با قدرت این بازیگران قرار دارد. واقع گرایان جستجوی امنیت را در سایه کسب قدرت دانسته و در واقع معتقدند که برای دستیابی به امنیت باید قدرت را آنچنان افزود تا تهدیدات مقابل، قادر به ایجاد ناامنی نگردند. ازنظر واقع گرایان قدرت امری ضروری برای تامین منافع دولتها تلقی می شود و به عبارتی از دیدگاه آنان امنیت به عنوان یکی ازمشتقات قدرت تلقی می گردد. واقع گرایان آینده جهان را به دلیل افزایش بازیگران، پر از درگیری و کشمکش پیش بینی می کنند و معتقدند که هرج و مرج ویژگی محیط بین المللی است. بطور کلی می توان گفت از نظر واقع گرایان سیاست بین المللی بر مبنای یک کشمکش بر سر قدرت استوار است و در سایه قدرت است که امنیت بوجود می آید وقدرت به عنوان وسیله ای برای تامین و افزایش منافع دولتها و حفظ برتری آنها بسیار اساسی تلقی می شود، و جنگ در نظریات آنان ابزاری برای حفظ موازنه قدرت محسوب می شود.

در این دیدگاه مصون بودن از تهدیدات خارجی بیشترین نمود را می یابد. برای تامین امنیت نیز راهکارههای همچون موازنه قوا در طی قرون و سده های متمادی و بازدارندگی در شش دهه گذشته را پیشنهاد داده اند. این راهکارها بدان دلیل است که از نظر رئالیست ها فقط قدرت می تواند موازنه میان کشورها را ایجاد نموده و امنیت را به وجود آورد. از دیدگاه آنها دولت های تجدید نظرکننده بسیار تهدیدزا بوده و از این رو دیگر دولت ها بر علیه دولتی که بخواهد نقش دولت برتر یا هژمون را در ساختار نظام بین الملل ایفا نماید و امنیت دیگر کشورها را با چالش مواجه سازد، دست به ائتلاف و اتحاد خواهند زد تا قدرت بزرگ را سر جای خود بنشانند. کنت والتز معتقد است که نظريه روابط بين الملل نهايتاً حول توازن قوا مي چرخد. توازن قدرت بالضروره و به نحوي ناگزير، از نظام بين المللي دولتها ريشه مي گيرد. از ديد وي صرفنظر  از اينکه برخي يا تمام دولت ها آگاهانه قصد ايجاد و حفظ تعادل را داشته باشند يا حفظ استيلا بر جهان را، گرايش به تعادل به طورخودكار بروز مي کند(دوئرتي و فالتزگراف،1383 : 67). رئالیستها معتقدند که دولتها بوسیله قدرت متوازن می شوند واین درحالی است که نورئالیستها معتقدند که دولتها برضد تهدیدات متحد می شوند و به بیان دیگر آنها بر ضد قدرت تهدیدکننده متوازن می شوند.

در این میان حتی نئورئالیست ها نیز هیچ نقشی به دیگر عوامل در تعریف امنیت و یا ایجاد عملی امنیت نمی دهند.  بخصوص در ارتباط با معانی و اصطلاحات فرهنگی هیچ نمودی در مطالعات امنیتی آنها قابل مشاهده نیست. به قول فیشر نوواقع‏گرايي در پيوند با نگرش طبيعت باورانه با امور بشر، از روش علمي براي بررسي سياست ‏بين‏الملل‏ بهره مي‏گيرد و ضمن کنار گذاشتن پديده‏هاي ذهني و بيناذهني مانند رفتار برساخته از هنجارها، ارزش‏ها يا رضايت، سعي در تبيين قوانين عيني روابط ‏بين‏الملل را دارد(فيشر، 248:1386).

بنابراین به طور خلاصه باید گفت که از دید غالب نظریات سنتی امنیت ملی گرایش به این دارد که با عبارت دولت و قدرت–محورانه تعریف شود لذا مفهوم امنیت ملی که عمدتا از حوزه استراتژیک سرچشمه می گیرد بوسیله طرز تفکر نئورئالیستی تفوق یافته است. یعنی به واسطه تمرکز آن بر قدرت و نهادهای قدرت به ویژه ارتش. مفهوم سنتی امنیت ملی در عباراتی از ارتش ها، سلاح ها و جنگ ها بر دولت هم به عنوان یک بازیگر اصلی و هم به عنوان یک سطح تحلیل تاکید می ورزد. این تاکید کوته نظرانه دیگر بازیگران مهم و نیز سایر سطوح تحلیل را در نظر نمی گیرد. یعنی شامل افراد و گروهها، بازیگران غیر دولتی، ایده ها و ارزشها و نیز سایر نهادها مانند شرکت های فراملیتی و چند ملیتی نمی شود(بدیعی ازنداهی و احمدی پور، 1390: 104) و از این روی در سالهای اخیر مورد نقد بسیار قرار گرفته است. سازه انگاری یکی از قوی ترین ضربات را بدان وارد آورده است.

نقد سازه انگاری به مفاهیم کلاسیک و ظهور امنیت اعتقادی:

مطالعات امنیتی سازه نگاری کار خود را با نقد رویکردهای پیشین هم رئالیستی و هم لیبرالی عقل گرا آغاز می کنند. سازه انگاران مسئله امنیت را صرفا درچارچوب نظامی مردود می دانند و این تاکید نشان می دهد که برای سازه انگاران صرفا امنیت نظامی و به بیان دیگرمصون بودن ازتهدیدات خارجی ملاک نمی باشد بلکه درداخل اجتماع ودر ابعاد وسطوح گسترده تری مد نظر قرار می گیرد. همچنین سازه انگاران تحصیل امنیت ازطریق موازنه قوا و بازدارندگی را نامناسب می دانند، درحالیکه به مسئله اطمینان، اعتماد وهمکاری برای تحصیل امنیت تاکید دارند و این رویکرد به تحصیل امنیت نیز ناشی ازاعتقاد آنان به بستراجتماعی امنیت می باشد.آنها معتقدند که اگرمردم بیشتری به امکان وجود صلح واقعی معتقد باشند احتمال برقراری صلح خود به خود بیشتر خواهد شد، زیرا در نظر آنها اعتقادات و ساختارهای اجتماعی به مراتب مهمتر از مسائل ژئوپلتیک هستند. اجازه بدهید در این باره بیشتر بحث کنیم.

اگر در رویکرد عقلانیت‏محور، سیاست‏ خارجی دولت‏ها ریشه در محاسبات عقلایی و منافع ‏ملی دارد، در تئوری سازه‏انگاری، نوع رفتار ناشی از هنجارهایی است که دیگران از دولت انتظار دارند. به علاوه در رفتار سیاست ‏خارجی دولت‏ها، متغیرهای سیستماتیک نظام بین‏الملل و متغیرهای داخلی به طور همزمان موثرند و دولت‏ها فاقد منافع و اهداف ثابت و غیر‏قابل تغییر می‏باشند و به دلیل این‏ که اهداف دولت‏ها تابعی از هنجارها است، منافع آن‏ها آنی  و زودگذر نمی‏باشد بنابراین، منطق رفتاری نیز منطق متناسبی است و بسته به شرایط و انتظارات موجود از دولت‏ها، ممکن است اهداف آن‏ها تغییر کند . از طرفی نیز، تشابه رفتار دولت‏ها پیش از آن‏که محصول الزامات ناشی از معمای امنیت در نظام بین‏الملل آنارشیک باشد، محصول هنجارهای بین‏المللی‏ مشترک است در نتیجه، پیش‏بینی سیاست ‏خارجی یک کشور زمانی ممکن است که هنجارهای بین‏المللی‏ و داخلی و تاثیر آن هنجارها بر همدیگر شناخته شوند. سازه‏انگاران درباره سیاست ‏خارجی امنیت محور دارای استدلالاتی می‏باشند به ویژه سازه‏انگاری ‏اين انتقاد را می‏تواند به نظريه نئورئاليسم به ويژه روایت والتزي آن وارد کند که جنبه سخت‏افزاري ديدگاه وي بسيار زياد است. تئوری نئوواقع‏گرایی بر فرو کاستن دولت‏ها به بعد نيروي مادي خودشان و به همين سان فروکاستن ساختار نظم جهاني به توازن قدرت به عنوان نوعي ترکيب‏بندي از نيروهاي مادي تأکيد می‏نماید. تأکيد بيش از حد این نظریات بر عنصر توانمندي‏هاي مادي و کم توجهي به تأثير هنجارها بر رفتار، سبب شده است تا نظریه معنا–محوری سازه انگاری با مشي معناگراي خود سعي در پر کردن اين خلاء نمايد. بنابرین، از نظر ونت آنچه واقعگرایان به عنوان خودیاری و سیاست قدرت مطرح می کنند، حاصل رویه های خاصی است که ناشی از خصوصیات جوهری یا منطقی آنارشی نیست.

از دیدگاه ونت، قبل از تعامل کنشگران توانایی هایی دارند و مایل به حفظ خود نیز هستند، اما این بدان معنا نیست که به دنبال خودیاری خواهند رفت و آنچنان که واقعگرایان معتقدند دیگری را دشمن فرض کنند. هویت کنشگران را شرایط آنارشیک تعیین نمی کند. این تعاملات آنهاست که هویت آنها را مشخص می سازد و بسته به این هویت خود و دیگری است که آنارشی معنای خود را می یابد. در این تعاملات ممکن است نشانه هایی رد و بدل شوند و رژیم هایی شکل گیرند که به دشمنی، احساس تهدید، فقدان امنیت و … منجر شوند و یا بر عکس حول رویه های دوستی استمرار یابد. با این توضیحات می توان چنین گفت که از دیدگاه سازه انگاری هر چه احساس یگانگی دولت ها نسبت به همدیگر بیشتر باشد(مثلا دارای ایدئولوژی یکسان باشند) در نتیجه بیشتر به سمت رژیم های امنیتی جمعی اشتیاق نشان خواهند داد.  بنابراین خاستگاه امنیت و فقدان امنیت در نحوه نگرش بازیگران نسبت به منافع خود و نیز دیگران معنا می یابد.

اساسا می توان دیدگاه سازه انگاران در مورد امنیت را با اصطلاح “رویکرد معرفتی به امنیت” بهتر شناساند. اين رويکرد که در چند سال اخیر گسترش یافته است، چگونگي تاثير پذيري هنجارها را بیان می کند. چنانکه گفتیم، در احساس و عدم احساس امنیت، تعريف منافع ملي بسيار مهم است ولي بيش از اينکه منافع ملي موثر باشد، برداشت و اجماع ارزشي لازم است. يعني هنجارهاي امنیت چگونه شکل مي گيرد. مطابق اين رويکرد رژيم های امنیت بدون توجه به ايدئولوژي و ارزشهاي کشورها و موضوعات مورد همکاري و آگاهي از اهدافي که کشورها مي خواهند بر اساس آن همکاري کنند نمي تواند شکل بگیرد. براي شکل گيري هر نوع رژیمی و از آن میان امنیت، وحدت ايدئولوژيک و اجماع ارزشي لازم است چرا که رژيم ها چيزي جز هنجارها نيستند. به عبارت ديگر همکاري تحت تاثير برداشت ها و سوء برداشت ها و پردازش اطلاعات است. رويکرد سازه انگاری بيشتر بر اين تاکيد دارد که چگونه اجماع  ايدئولوژيک و دانش و اعتقاد سبب مي شود که کشورها دست به تاسيس رژيم های متنوع در سطح بين المللي بزنند. البته منتقدان نیز به این دیدگاه انتقاداتی وارد کرده اند از جمله می توان گفت که نقطه ضعف اين رويکرد اين است که نمي تواند پيش بيني کند در چه نقطه اي اجماع معرفتي در مورد امنیت حاصل مي شود. همچنين اينکه ما درک و شناخت از رابطه بين متغيرها را داشته باشيم کنش و رفتار خاصي را ايجاد نمي کند(دهقاني فيروز آبادي،1387: 43).

اما به هر حال از دید سازه انگاران، امنیت بیش از آنکه بر عوامل مادی قدرت بنیان نهاده شود، بر میزان درک مشترک از یکدیگر استوار است. گفتیم که از نظر سازه انگاران ساختارهای اساسی سیاست بین الملل ساخته و پرداخته ساختارهای اجتماعی است. از این رو تحول در ساختار بین الملل موجب تغییر در مفهوم امنیت خواهد شد. چناچه وضعیت نظام هابزی باشد بازیگران احساس نامنی بیشتری خواهند کرد، اگر نظام به سوی لاکی پیش رود بازیگران می توانند در رقابت خود، امنیت را نیز جستجو کنند، اما اگر ساختار کانتی باشد آنگاه انسجام و همبستگی واحدها امنیت را نهادینه کرده و ناامنی معنای خود را از دست خواهد داد. ساختارهاي اجتماعي نتيجه پيامدهاي خواسته و ناخواسته کنش انساني‏اند و در عين حال، همان کنش‏ها يک بستر ساختاري تقليل‏ناپذير را مفروض مي‏گيرند يا اين بستر به عنوان يک ميانجي براي آن‏ها عمل مي‏کند. اين ساختارها هم به عنوان پديده‏هاي نسبتاً پايدار با تعامل متقابل است که خلق مي‏شوند و بر اساس آن‏ها کنش‏گران هويت‏ها و منافع خود را تعريف مي‏نمايند. ساختار جدا از رويه‏هاي کنش‏گران وجود ندارد که در اين نکته تحت تأثير نظرات ساختاريابي گيدنز قرار دارند(مشيرزاده،330:1386). در قبال مسئله ساختار – کارگزار موضع ونت ترکيبي  است و عمدتاً شامل عناصري است که از نظريه ‏ساختاريابي و تعامل‏گرايي نمادين برگرفته شده است. براي تشريح اين موضع، ونت بر سه تمايز تأکيد مي‏کند؛ تمايز بين دو سطح فرد و کلان، تمايز دو تأثير عِلّي و تکويني و تمايز دو چيز که عبارتند از رفتار و خصوصيات(ونت،209:1386).

همچنین از دیدگاه سازه انگاران مساله ارتباطات نیز در چگونگی فهم از امنیت بسیار مهم است به طوری که بدون تعامل و ارتباط امنیت شکل نخواهد گرفت. این بدان معناست که تهدید و احساس تهدید و یا امنیت و ناامنی در فقدان تعامل و ارتباط دولت ها هیچ معنایی ندارد. تنها پس از تعامل و ایجاد ارتباط است که می توان از امنیت یا ناامنی صحبت کرد.

همچنین، در حالی که در نظریات رئالیسم عدم امنیت بدون هیچ چون و چرایی در بنیان تعاملات دولت ها نقش بنیادین و اولیه را ایفا می کند. و معمای امنیت نیز ناشی از این اندیشه های رئالیستی و تهاجم باور است. اما سازه انگاران با تاکید بر مفاهیم بین الاذهانی و چارچوب های ذهنی مشترک بر مساله معمای امنیتی که مورد توجه اساسی رئالیست ها است، فائق آمده اند. آنها می گویند معمای امنیتی ناشی از عدم تعامل و بدبینی است که با تغییر هنجارها می توان معمای امنیتی را نیز به همکاری بدل نمود. در این زمینه آنها به عدم جنگ میان کشورهایی با ساختار دموکراتیک اشاره می کنند(دهقانی فیروز آبادی،1388: 234).

نتیجه گیری

امنیت در مباحث نظری روابط بین الملل و نیز در عرصه عملی سیاست بین الملل مفهومی بنیادین بوده و از دیدگاههای مختلف مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. به طور غالب به دلیل تسلط دیدگاههای واقعگرایانه در روابط بین الملل تا دو دهه پیش امنیت نظامی، قدرت محور و دولت محور ذهن بسیاری از کارشناسان را به خود مشغول داشته و بر مطالعات امنیت و روابط بین الملل سایه افکنده بود. اما از آن به بعد و به ویژه پس از جنگ سرد نظریات انتقادی، فرهنگی و پست مدرن هر چه بیشتر در مطالعات روابط و سیاست بین الملل نهادینه شده و به همین نسبت مفاهیم و فرض های بنیادین واقعگرایان به مثابه جریان غالب را مورد انتقاد و واکاوی قرار دادند. در این میان سازه انگاری به مثابه نظریه ای بینابین میان پوزیتیویسم و پست پوزیتیویسم دیدگاه نوینی از امنیت ارائه داد که همزمان که به نقش ساختار، دولت و قدرت نظامی و در کل عوامل مادی در فهم آن توجه می کرد اما نقش ایده ها، معانی بیناذهنی، اشتراکات فرهنگی، حوزه های موضوعی یکسان و .. را تعیین کننده تر در فهم از امنیت می دانست. ما در این مقاله سعی کردیم که این دیدگاه نوین را توضیح داده و امنیت را از دید آن مورد نقد و ارزیابی قرار دهیم. گفتیم که آنها امنیت را تنها در معنای برخورداری از توان نظامی و فقدان تهدید خارجی معنا نمی کنند. اگر چه ممکن است چنین حالاتی نیز وجود داشته باشد اما تغییر معانی و هنجارها می تواند در معنا و مفهوم امنیت نیز تاثیرگذار بوده و آن را با تغییر همراه سازد.

منابع